ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਫਗਾਨ ਡਰਦੇ ਸਨ - ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ

ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਫਗਾਨ ਡਰਦੇ ਸਨ - ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ

ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਕਮਾਂਡਰ - ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖਤਮ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ "ਸਭ ਤੋਂ ਖੂੰਖਾਰ ਸਿੱਖ ਯੋਧੇ" ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਖੱਟੀ ਸੀ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਉਹ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਜ਼ਾਰਾ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਦੇ  ਗਵਰਨਰ ਸਨ।

ਨਲਵਾ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਉਣ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਏ। 1000 ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੱਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਲਈ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਰਸਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਤਾਕਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਲਿਆ।

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 1791 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਚਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੇੜੇ ਮਜੀਠਾ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਹਰਦਾਸ ਸਿੰਘ 1762 ਵਿੱਚ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰਦਿਆਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੁੱਕਰਚੱਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਅਜੇ 7 ਸਾਲ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਧਰਮ ਕੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਆਪਣੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਉੱਥੇ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਸਿੱਖੀ ਅਤੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ, ਬੰਦੂਕ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮਰਦ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ 13 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਧਰਮ ਕੌਰ ਵਾਪਸ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਆ ਗਈ।

ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਥਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ 'ਨਲਵਾ' ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ 'ਬਾਘ ਮਾਰ' (ਬਾਘ ਦਾ ਕਾਤਲ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।

1804 ਵਿਚ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਭਾਗ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੁਨਰ ਤੋਂ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿੱਜੀ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ। ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ 1805 ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 'ਸਰਦਾਰ' (ਮੁਖੀ) ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਅਤੇ 800 ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

16 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਨਲਵਾ ਨੇ ਕਸੂਰ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ) ਦੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਅਤੇ 1807 ਵਿੱਚ ਅਫਗਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਕੁਤਬ-ਉਦ-ਦੀਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ। ਫਿਰ 1813 ਵਿੱਚ ਅਟਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਨਲਵਾ ਨੇ ਹੋਰ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਹ ਮਹਿਮੂਦ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਅਜ਼ੀਮ ਖਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਦੋਸਤ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਦੁਰਾਨੀ ਪਠਾਣਾਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਜਿੱਤ ਸੀ। 1836 ਵਿੱਚ ਦੁਸਹਿਰੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਨੇ ਖੈਬਰ ਦੱਰੇ ਦੇ ਮੁਹਾਣੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾ ਜਮਰੌਦ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਫਗਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਡਿਆਂ ਤੇ ਲਿਆ ਦਿੱਤਾ। ਜਮਰੌਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨਲਵਾ ਲਈ ਆਖਰੀ ਲੜਾਈ ਸਾਬਤ ਹੋਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜਰਨੈਲ ਨਲਵਾ ਨੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅਫਗਾਨੀ ਘੁਸਪੈਠ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ।

ਦੰਤਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਅਫਗਾਨ ਮਾਵਾਂ ਨਲਵਾ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਵਜੰਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਅਫਗਾਨਾਂ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਦਹਿਸ਼ਤ ਸੀ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਅਮਰੀਕੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ-ਅਫਗਾਨ ਯੁੱਧ ਸੰਕਟ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਲਵਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਈ। ਇਹਨਾਂ ਜਿੱਤਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਲ ਅਫਗਾਨਾਂ ਵਿਚ ਨਲਵਾ ਦਾ ਡਰ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ ਸੂਬੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2019 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕਮਾਂਡਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਿਲੇ ਨੂੰ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹਰੀਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਾਂ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ 1822 ਵਿੱਚ 35,420 ਵਰਗ ਫੁੱਟ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਨਲਵਾ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ 2013 ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਡਾਕ ਟਿਕਟ ਜਾਰੀ ਕਰ ਕੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।