ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ੇਰਨੀ - ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸ਼ੇਰਨੀ - ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ

ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਨੇ 1799 ਤੋਂ 1839 ਤੱਕ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਖੇਤਰ 'ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ। 1839 ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਨੇ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਇਕ ਵੱਡਾ ਖਲਾਅ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਲਿਆ। ਨਿਡਰ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਆਖਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ, ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਲਈ ਰਾਜਪਾਲ ਬਣ ਗਈ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਾਲਕ ਭਰਾ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸ਼ੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।

ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਦਾ ਜਨਮ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਦੇ ਪਿੰਡ ਚਿਚਰਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੰਨਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਕੌਰ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ 'ਚੰਦਾ' (ਚੰਨ) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੇਸੱਲੀਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।  ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ  ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੱਥ ਮੰਗਿਆ। 1835 ਵਿਚ 18 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ  ਦਾ ਵਿਆਹ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 1838 ਵਿੱਚ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।

ਰਾਣੀ ਜ਼ਿੰਦਾ, ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਔਰਤ, ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਘਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵੱਲ ਵਧੀ ਅਤੇ ਇੱਕ "ਬਹੁਤ ਹੀ ਦਲੇਰ ਔਰਤ" ਵਜੋਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਮੈਦਾਨ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਦਰਜ ਕਰਵਾਇਆ। ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਤਾਕਤ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੱਦ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸਮਕਾਲੀਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਾਣੀ ਮਾਈ ਜਾਂ ਰਾਣੀ ਮਾਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਔਰਤ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਪਤੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ ਜਿਉਂਦਾ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਜਾਗੀਰਦਾਰ ਰਾਣੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬੇਅੰਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ 1839 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੌਰਾ ਪੈਣ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਾਰਸ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ, ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਗੱਦੀ ਖੋਹਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਰਾਜ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਦੋ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੰਜਾਬ 'ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। 

ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ "ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਰੁਕਾਵਟ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਧੱਬਾ  ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ "ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮੈਸਲੀਨਾ" ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ,  ਭਰਮਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬਾਗੀ ਜਿਸਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਦਲੀਪ 'ਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਾਂ-ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ।

ਨੌਂ ਸਾਲਾ ਦਲੀਪ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਉਸਨੇ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਅਪਣਾ ਲਿਆ, ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਣੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਨਾਲ ਇੱਕ ਆਮ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੱਜਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਰਬਾਰ ਤੋਂ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਘਸੀਟ ਕੇ ਸ਼ੇਖਪੁਰਾ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਚੁਨਾਰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1845 ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲੀ ਐਂਗਲੋ-ਸਿੱਖ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ, ਪਰ ਰਾਣੀ ਜਿੰਦ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਕੈਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਇੱਕ ਨੌਕਰਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਬਣਾ ਕੇ 1849 ਵਿੱਚ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਾਰ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਸੈੰਕਚੂਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ 800 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕੀਤਾ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ "ਜਾਦੂ" ਦੁਆਰਾ ਬਚ ਗਈ ਹੈ । ਨੇਪਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੰਗ ਬਹਾਦਰ ਨੇ 29 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1849 ਨੂੰ ਕਾਠਮੰਡੂ ਪਹੁੰਚਣ 'ਤੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ 1860 ਤੱਕ ਨੇਪਾਲ ਵਿੱਚ ਰਹੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਲਈ ਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਉਹ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ। ਲੰਮੀ ਜਲਾਵਤਨੀ ਨੇ ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਦੀ ਸਿਹਤ 'ਤੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਲੰਡਨ ਲਿਜਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ 1 ਅਗਸਤ 1863 ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਿਚ ਦਾਹ-ਸੰਸਕਾਰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੀ। 1997 ਵਿੱਚ, ਕੇਨਸਲ ਗ੍ਰੀਨ ਵਿੱਚ ਡਿਸਸੇਂਟਰ ਚੈਪਲ ਵਿੱਚ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਅਨਾਵਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2009 ਵਿੱਚ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਰਾਣੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਾਰਕ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਣੀ ਜਿੰਦਾ ਕੌਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਲੜਦਿਆਂ ਬੀਤਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਰਿਬੇਲ ਕੁਈਨ ਨਾਂ ਦੀ ਫਿਲਮ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਨਿਊਯਾਰਕ ਵਿੱਚ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਸਿੱਖ ਫਿਲਮ ਫੈਸਟੀਵਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।