ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਸਾਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ।

By ਤਰਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਭੱਟੀ

ਪੀ.ਸੀ.ਐਸ. (ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ)

ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਹਾਸ ਅਤੇ ਦੰਦਕਥਾਵਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਿਯਮਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਪੁਰਤਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਬਾਰੇ ਕਲਪਨਾਵਾਂ ਕੀਤੀਆ ਜਾ ਸਕਦੀਆ ਹਨ ਪਰ 1947 ਵੇਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਰਾਜਸੱਤਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਦ 1950 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਲੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਜਿੰਵਤ ਦਸਤਾਵੇਜ ਉਪਲਬੱਧ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ (ਫਰੲੳਮਬਲੲ) ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਧੀਨ ਚਲਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਲੋਂ ਇਸ ਮੁੱਖਬੰਦ ਨੂੰ ਕਾਵਿ-ਪ੍ਰੰਸਗ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ: “ਲੋਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮੁੱਖਬੰਦ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਕਰੇ ਐਲਾਨ, ਆਜ਼ਾਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਬਣੂ ਮਹਾਨ, ਬਤਾਲਵੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੋਧ ਰਾਹੀਂ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਮੁੱਖਬੰਦ, ‘ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ’ ਜੋੜੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਸੰਗ। ਪ੍ਰਭੂਤਾਧਾਰੀ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਵਾਦੀ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ ਬਣਾਕੇ, ਸਭ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਿਵਾਉਣ ਲਈ। ਧਰਮ, ਕਰਮ, ਸੋਚਣ ਸਮਝਣ ਤੇ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਦੀ ਖੁੱਲ ਮਿਲੂ, ਰੁੱਤਬਾ, ਅਵਸਰ ਮਿਲਣ ਬਰਾਬਰ, ਭਾਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਵਧੂ ਫੱਲੂ। ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਭਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਗੇ, ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਨੂੰ ਗੌਰਵ ਮਿਲੇ, ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ, ਭਰਾਤਰੀ ਭਾਵਨਾ ਵੀ ਖਿਲੇ। ਅਸੀਂ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ, ਆਪਣਾ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਬਣਾਕੇ, 26 ਨਵੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਸਭਾ ਤੋਂ ਪਾਸ ਕਰਾਕੇ। ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ, ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਪਨਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਕੇ, ਇਸਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 75 ਵਾਂ ਆਜਾਦੀ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹਾਉਸਤਵ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ 75ਵੇਂ ਗਣਤੰਤਰ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਮਹਾਉਤਸਵ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਲੋਕਪ੍ਰਤੀਨਿਧਾਂ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਆਸ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਅਤੇ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣ। ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮੂਲੀਅਤ ਰਾਹੀਂ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਸਦ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਲਈ ਲੋਕਮੱਤ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਚੁਣੇ ਜਾਣ ਜੋ ਵਿਧਾਇਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ। ਲੋਕ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਾਨੂੰਨ 1950 ਅਤੇ 1951 ਰਾਹੀਂ ਚੋਣਾਂ ਬਾਲਗ ਵੋਟ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਕਰਵਾਈਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਉੱਪਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ/ਪ੍ਰੀਸ਼ਦਾਂ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਹਰੇਕ ਚੋਣ ਖੇਤਰ ਲਈ ਵੱਖਰੀ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾ ਧਰਮ, ਨਸਲ, ਜਾਤ ਲੰਿਗ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਉਸ ਚੋਣ ਹਲਕੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ 18 ਸਾਲ ਉਨਾਂ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋ ਵੱਧ ਉਪਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਹਨ। ਵੋਟਰ ਸੂਚੀਆਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ ਬਿਨਾਂ ਡਰ ਅਤੇ ਭੇਦ ਭਾਵ ਦੇ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਸਾਲ 1951 ਤੋ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਅਨੇਕ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਈਆ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆ ਹਨ। ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀ  ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਉਤਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਪਾਸ ਰਜਿਸਟਰ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਵਲੋਂ 2858 ਰਾਜਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਰਜਿਸਟਰਡ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 8 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਟੀਆਂ, 54 ਖੇਤਰੀ ਪਾਰਟੀਆਂ, 2796 ਗੈਰ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਰਜਿਸਟਰ ਪਾਰਟੀਆਂ ਹਨ। 

ਭਾਰਤ  ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਅਤੇ ਜੀਵੰਤ ਗ੍ਰੰਥ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ, ਸਭ ਨੂੰ ਸਮਾਨਤਾ, ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਗਰੰਟੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਹੀ ਮਾਇਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਪ੍ਰਭੂਤਾਧਾਰੀ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖੀ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਗਣਰਾਜ ਨਹੀ ਬਣ ਸਕਿਆ, ਨਾਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਿਆਂ ਹੀ ਮਿਲ ਸਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਸਮਾਨਤਾ ਵਾਲਾ ਭਾਈਚਾਰਾ ਬਣ ਸਕਿਆ ਹੈ। ਅੱਜੇ ਵੀ ਲੋਕ ਧਰਮ, ਜਾਤਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਭੀੜ ਭੜਕੇ ਅਤੇ ਨਫ਼ਤਰੀ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਬਣਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਸਾਡਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹਨ - ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ, ਅਪਰਾਧੀ ਅਤੇ ਕਰੋੜਪਤੀ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਲੋਂ ਬਤੌਰ ਉਮੀਦਵਾਰ ਚੋਣਾ ਲੜਾਉਣੀਆਂ; ਪੈਸੇ, ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਧੂੰਆਧਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਚੋਣਾ ਜਿਤਣੀਆ; ਮਾਫੀਆ, ਅੱਤਵਾਦੀ ਅਤੇ ਗੈਂਗਸਟਰਾਂ ਨੂੰ ਪਨਾਹ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦੇਣੀ; ਮੈਂਬਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਜਾਂ ਮੈਂਬਰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿਣਾ; ਲੁਕਵੇਂ ਅਜੰਡੇ ਰਾਹੀਂ ਨਿੱਜੀ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ; ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਵਾਬਦੇਹ ਨਾ ਹੋਣਾ; ਆਪਣੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਨਾ ਕਰਨਾ; ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਲੋ ਕਾਰਪੋਰੇਟ ਘਰਾਣਿਆ ਪਾਸੋਂ ਬੇਹਿਸਾਬਾ ਚੋਣ ਫੰਡ ਲੈਣੇ; ਬਹੁਮਤ ਵਾਲੀ ਹਾਕਮ ਪਾਰਟੀ ਵਲੋਂ ਸੰਸਦ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਬਹਿਸ ਬਿੱਲ ਪਾਸ ਕਰਨੇ, ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਣੀ, ਮੀਡੀਆ ਨੂੰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਾਉਣਾ; ਨਫ਼ਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਣੀ; ਪਰਿਵਾਰਵਾਦ ਦਾ ਭਾਰੂ ਹੋਣਾ; ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੁਪਰੀਮੋ ਦੀ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਅਤੇ ਏਦਾ ਦੇ ਹੋਰ ਲੱਛਣ ਜੋ ਹਰ ਚੋਣ ਬਾਅਦ ਵੱਧਦੇ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।