ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਆਪ ਹੁਦਰੀਆਂ

ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਬਲ

ਸ਼ਹਾਦਤ ਇੱਕ ਅਮੁੱਲੀ ਦਾਤ ਹੈ ਜੋ ਮਹਾਨ ਤਪੱਸਵੀ, ਇਨਸਾਫ਼, ਇਨਸਾਨੀ ਬਰਾਬਰਤਾ ਨੂੰ ਪਰਪਕ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਸਿਰਤਾਜ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਆਸਣ, ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਤੱਤੀ ਰੇਤ, ਤਪਦੀ ਗਰਮ ਰੁੱਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ,ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ, ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਤੇ ਸ਼ੰਦੇਸ਼ ਦਿਤਾ ਕਿ “ਤੇਰਾ ਭਾਣਾ ਮੀਠਾ ਲਾਗੇ, ਹਰ ਨਾਮ ਪਦਾਰਥ ਨਾਨਕ ਮਾਂਗੇ”। 

ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਇਸ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨ ਦਾ ਰਸਤਾ ਮਿਲਿਆ, ਬੀਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਸ ਹੱਸ ਗਲੇ ਲਗਾਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਰਾਜਸਤਾ ਅਧੀਨ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੀ ਜਨਤਾ ਗੁਲਾਮ ਸੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਆਮ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਰ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰ ਕੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਦ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਲੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ “ਪਾਪ ਕੀ ਜੰਝ ਲੈ ਕਾਬਲੋ ਧਾਇਆ, ਜ਼ੋਰੀਂ ਮੰਗੇ ਦਾਨ” “ਏਤੀ ਮਾਰ ਪਈ ਕੁਰਲਾਣੇ ਤੈ ਕੀ ਦਰਦ ਨਾ ਆਇਆ“।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ। ਆਮ ਸਤਾਏ ਲੋਕ ਸਿਖ ਗੁਰੂਆਂ ਪਾਸ ਆਉਂਦੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂ ਆਸਰਾ ਮਿਲਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤ ਨੌਵੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਫ਼ਰਿਆਦ ਲੈਕੇ ਆਏ ਤਾਂ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅਨਿਨ ਭਗਤ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚੀਰ ਕੇ ਤੇ ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੀ ਦੇਗ ਵਿਚ ਉਬਾਲ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨੂੰ ਹੀ ਆਸਰਾ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸਿੱਖੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਰਹੇ। 

ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਸਮੇਂ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਬੇਗਿਣਤ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਤੇ ਜੰਗਾਂ ਦਾ ਦੌਰ ਚੱਲਿਆ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਚਾਰ ਸਪੁੱਤਰ ਔਰੰਹਜੇਬ ਦੇ ਰਾਜ ਅਧੀਨ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ 1708 ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਉਪਰੰਤ ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਲੋਕ ਜੋ 1699 ਦੀ ਵਿਸਾਖੀ ਤੇ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਸਨ, ਸ਼ਕਤੀ ਸ਼ਾਲੀ ਖਾਲਸਈ ਦਸਤਿਆਂ ਤੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੰਗਰਾਮ ਦਾ ਜੋੜ, ਸਿਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨਾ ਅੰਤ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣਾ, ਲੋਕ ਹਿਤਾਂ ਲਈ ਖੜਨਾ ਤੇ ਜੂਝਣਾ ਹੀ ਸੀ। ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਡਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਲੋਕ ਉੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਆਚਰਨ ਵਾਲੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਜੋਧੇ ਸਨ। 

ਵੱਡੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ ਅਬਦਾਲੀ ਨਾਲ ਜੰਗ ਵਿਚ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਰਸ਼ਾਂ ਛੋਹਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਸਮੇਂ ਸਿਰਫ਼ ਗੁਰੂ ਦੀ ਓਟ ਤੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿੱਠਾ ਮੰਨਿਆ। ”ਜਬ ਆਬ ਕੀ ਆਉਧ ਨਿਧਾਨ ਬਣੇ, ਅੱਤ ਹੀ ਰਣ ਮੇ ਤਬ ਜੂਝ ਮਰੋਂ” ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜੂਝਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ। ਜੰਗ ਜਿੱਤੀ ਤਾਂ ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਸਤਾਏ ਹੋਰ ਲੋਕ ਜੁੜਦੇ ਗਏ, ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਲੰਮੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। 

ਮਿਸਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸੇ ਦਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਜੜ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਇਕਤਰ ਹੋਏ ਸਿਖਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਪਾਈ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਸਮੇਂ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਲਮਾਂ ਨੇ ਨੇਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਮਾਤਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਝੋਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਟੋਟੇ ਕਰਕੇ ਪਾਏ ਤਦ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਮੰਨੂ ਸਾਡੀ ਦਾਤਰੀ ਅਸੀਂ ਮੰਨੂ ਦੇ ਸੋਏ, ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਸਾਨੂੰ ਵਡਦਾ, ਅਸੀ ਦੂਣੇ ਚੌਣੇ ਹੋਏ“। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਮਾਨਵਤਾ ਭਰੇ ਮਾਣ ਮਤੇ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਥਾਹ ਜਨਤਕ ਪਿਆਰ, ਸ਼ਰਧਾ,ਲਗਨ, ਸੰਤੋਖ, ਸਬਰ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿਖਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਬੀਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ੳਨਵੀ, ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ 1984 ਦੇ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਤੱਕ ਤੇ ਉਸ ਉਪਰੰਤ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਨੇ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿਖ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਚਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।