ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਕਲਾਕਾਰ, ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਭਾਵੁਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰ - ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ

ਦੀ ਰਾਈਜ਼ਿੰਗ ਪੰਜਾਬ ਬਿਊਰੋ

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਦਾਰ ਜੀ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ 29 ਨਵੰਬਰ 1901 ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ। ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇਵ ਸਿੰਘ ਭਾਰਤੀ ਘੋੜਸਵਾਰ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਖੁਦ 1919 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਫਟਸਮੈਨ ਵਜੋਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਅਤੇ 1923 ਤੱਕ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਟੂਡੀਓ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ 1923 ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ 1947 ਵਿੱਚ ਪਾਲਮਪੁਰ ਨੇੜੇ ਆਂਦਰੇਟਾ ਵਿੱਚ ਵਸਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਲਾਹੌਰ, ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਰਿਹੇ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਛੱਡਣਾ ਪਿਆ। ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਅੰਦ੍ਰੇਟਾ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਕੋਈ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ ਪਰ ਇਹ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਹੀ ਸਨ। ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਲਾਸਿਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਲਾ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਟੀ ਬੀਬੀ ਗੁਰਚਰਨ ਕੌਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਡਾ. ਹਿਰਦੇ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੋਰ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਆਂਦਰੇਟਾ ਨੂੰ ਉਭਰਦੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। 

ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਸਾਰੀਆਂ ਕਲਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਲਈਆਂ ਸਨ। 15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਦੇ ਕੋਰਸ ਲਈ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਕਦੇ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗਰੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਵਾਨ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਆਂਦਰੇਟਾ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ 39 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦੌਰਾਨ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੈਂਕੜੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਹਿੱਸਾ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ 'ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸੀ। ਸਾਲ 1969 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 500ਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਮੌਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸਹੀ ਰੂਪ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ, ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਾਇਕਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਵੀ ਬਣਾਏ। ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਦ ਭਵਨ ਦੀ ਆਰਟ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਯੁਰਲਸ ਅਤੇ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।

1926 ਵਿੱਚ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਫ਼ਿਲਮ ਕੰਪਨੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਪਰ-ਤਰਾਸ਼’ ਬਣਾਈ। ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ 1931 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਚਲੇ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਡਾਕ ਅਤੇ ਤਾਰ ਵਿਭਾਗ ਲਈ ਪੋਸਟਰ ਬਣਾਏ। ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਬਸਤੀ ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਫਟ ਹੋ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ, ਕਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੱਸ ਗਏ। ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ 1942 ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਥੇ ਰਹੇ। ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਵਲਕਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਬੰਧਕਾਰ ਬਲਵੰਤ ਗਾਰਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਨ। ਉਹ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਅਨੰਦਮਈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਾਕੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਆਂਦਰੇਟਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮਨ ਦਾ ਖਾਲੀਪਨ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਸੀ।

ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਮਨੁੱਖੀ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਕਲਾਕਾਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਖੂਬਸੂਰਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੇਂਟ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਰੱਦ ਹੋ ਜਾਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਕੈਨਵਸ 'ਤੇ ਤੇਲ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਕਾਂਗੜਾ ਲਘੂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਾਹਰ ਸਨ। ਉਹ ਸਿਰਫ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚਲੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਚੰਗਿਆਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਦੁਰਲੱਭ ਸਨ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਬਹੁਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ 'ਤੇ ਚਿੱਤਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ 'ਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਰੁੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ 'ਚ ਕਦੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। 

ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਘਰਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੀਆਂ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1934 ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ  ਸੀ। 1937 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ 'ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪੇਂਟਿੰਗ ਬਣਾਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ 'ਨਾਮ ਖੁਮਾਰੀ ਨਾਨਕਾ, ਚੜਹਿ ਰਹੇ ਦਿਨ ਰਾਤ' ਸੀ। ਪੇਂਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਧੀਆਂ ਬੰਦ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਂਟਿੰਗਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰ ਘਰ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ‘ਸੋਹਣੀ ਬੈਕ ਟੂ ਹੈਵਨ’ ਇੱਕ ਮਾਸਟਰਪੀਸ ਹੈ। 1948 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿਭਾਗ ਲਈ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾਈ ਸੀ।

ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ 1970 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। 1973 ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵੱਲੋਂ ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਡਾਕੂਮੈਂਟਰੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1974 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਟੇਟ ਆਰਟਿਸਟ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸੋਭਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 1983 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਚੌਥਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਾਗਰਿਕ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪਦਮ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਵੀ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।