ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਦਾਸ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀ ਭਾਰਤੀ ਕਵੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸੂਫੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੱਧਕਾਲੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। 17 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ 227 ਛੰਦ ਅਤੇ 237 ਛੰਦ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨੇ ਕੁਝ ਪੱਛਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ  ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਮਾਤਾ ਦੇ ਅਗ੍ਰ ਦੂਤ ਦੇ ਰੂਪ 'ਚ ਵਰਣਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਸਬੂਤ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਕਦੇ ਮਿਲੇ ਵੀ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦਾ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲਗਭਗ 15 ਭਗਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ, ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਆਦਿ ਦੀ ਬਾਣੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਹੋਈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਬੀਰ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਸੰਸਥਾਪਕ ਤੋਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਪੰਕਤੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵਾਂ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਰਹੱਸਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਭਜਨ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਕਲਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਰਥਿਕ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਇਕਹਿਰਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੰਦਿਸ਼ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮੁਕਤੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਕੋ ਵਿਦਵਾਨ ਦੁਆਰਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸੰਕਲਨ ਵਿਚ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਸਾਰੇ ਭਗਤਾਂ ਦਵਾਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਯੋਗਦਾਨ 'ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ।

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੰਤ-ਕਵੀ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਬੀਰ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਭਗਤੀ ਕਵੀ-ਸੰਤ ਸਵਾਮੀ ਰਾਮਾਨੰਦ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚੇਲੇ ਬਣੇ ਸਨ। ਕਬੀਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲਬਧ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਕਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਪਰੰਪਰਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਨਾਮ ਲੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੋ ਬੱਚੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜੁਲਾਹੇ ਨੀਰੂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੀਮਾ ਦੁਆਰਾ ਗੋਦ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਬਣ ਕੇ ਪਾਲਿਆ ਸੀ।

ਕਬੀਰ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ  ਬ੍ਰਜ, ਭੋਜਪੁਰੀ ਅਤੇ ਅਵਧੀ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈ ਕੇ ਮੂਲ ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਕਬੀਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰਲ ਹਿੰਦੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਰਚਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਕਵਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਬੀਰ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ 'ਤੇ ਸ਼ੱਕ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਕਬੀਰ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਧਰਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਾਖੰਡ ਅਤੇ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਊਚ-ਨੀਚ, ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਕਰਮਕਾਂਡ, ਪਾਖੰਡ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਹੱਤਤਾ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਪੀ ਅਤੇ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਾਇਆ ਅੰਤ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਟੱਲ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਸਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜੋ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਫਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੱਚੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ  ਸਨ ਅਤੇ ਅਸਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੁਧਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਨਿਡਰ, ਸਪਸ਼ਟ ਅਤੇ ਨਿਮਰ ਸਨ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਖੰਡ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਹੰਕਾਰ ਅਤੇ ਦੁਰਾਚਾਰ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਸੋਚਦੇ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਬੀਰ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗੁੱਸਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਕਾਲਾ ਕੋਬਰਾ', 'ਨਰਕ ਦਾ ਟੋਆ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇਨਕਾਰ' ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਔਰਤ ਬਾਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਮਾਇਆ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤਿੱਖੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਔਰਤ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖੜ੍ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਉਥੇ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ।