ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਕਲਾ: ਫੁਲਕਾਰੀ

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕਸੀਦਾਕਾਰੀ ਕਲਾ: ਫੁਲਕਾਰੀ

ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ 'ਤੇ ਰੰਗੀਨ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੁਣੇ ਹੋਏ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਜੀਵੰਤਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਚਮਕਦਾਰ ਅਤੇ ਨਾਜ਼ੁਕ ਕਢਾਈ, ਖੱਦਰ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗਾਰਦੀ ਹੈ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਰਵਾਇਤੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਧੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕੱਪੜੇ 'ਤੇ ਕਢਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਲਪਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਜਾਲ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਦੇ ਦਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥਕ ਜਾਇਦਾਦ, ਇਹ ਕੱਪੜਾ ਪੰਜਾਬੀ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਤ ਲਈ ਇੱਕ ਕੈਨਵਸ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਢਾਈ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਆਖਿਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਹੁਨਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣ ਗਈ।

ਫੁਲਕਾਰੀ ਜਿਸਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ "ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ", ਕਢਾਈ ਲਈ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਫਲੌਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਜੀਵੰਤ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੈਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਬੰਗਾਲ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਤੁਰਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਜੰਮੂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਰੰਗੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਜਾਂ ਦਿਸ਼ਾ ਜੋ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫੁਲਕਾਰੀ ਅਸਲੀ ਫੁੱਲਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਰੇਸ਼ਮ ਅਤੇ ਮਲਮਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਅਤੇ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ, ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਨਮੂਨੇ ਅਤੇ ਜਿਓਮੈਟ੍ਰਿਕ ਆਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੰਤਮ ਉਤਪਾਦ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਓੜ੍ਹਨੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਨੇਹ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਂਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਗੀਤ ਰਚੇ ਗਏ ਹਨ।

ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕੀਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨੇ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਿਆਂ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਿਸਮਾਂ ਚੋਪ, ਸੁਬੇਰ, ਨੀਲਕ, ਤਿਲ ਭਾਗ, ਸ਼ੀਸ਼ਦਾਰ, ਸਾਂਚੀ, ਕਾਤਾ ਆਦਿ ਹਨ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਮਕਦਾਰ ਰੰਗ ਜਿਵੇਂ ਪੀਲੇ, ਲਾਲ, ਹਰੇ, ਗੁਲਾਬੀ, ਸੁਨਹਿਰੀ, ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਥੀਮ ਜਾਂ ਦਰਬਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਾਂ ਦੀ ਕਢਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾਂ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਬਣਾਉਣਾ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਸੀ ਨਾ ਕਿ ਵਪਾਰਕ ਵਿਕਰੀ ਲਈ। ਸਾਦਿਆਂ ਤੋਂ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਆਯਾ ਹੈ। ਕਾਫੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸਿਲਾਈ ਅਤੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਘੱਟ ਪਹਿਨਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਮੂਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਮਾਲੀਆ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾਂ ਔਰਤਾਂ ਸਟੈਂਸਿਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਢਾਈ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਕਢਾਈ ਵਿੱਚ ਟਰੇਸਿੰਗ ਬਲਾਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ, ਫੁਲਕਾਰੀ ਅਤੇ ਬਾਗਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਾਜ਼ਾਰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁਝ ਫਰਮਾਂ ਨੂੰ ਵਪਾਰਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਲਈ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਆਰਡਰ ਮਿਲੇ। ਨਵੇਂ ਬਾਜ਼ਾਰ ਨੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਸੰਜੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਤੈ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਪਰ ਆਪਣੀ ਰਵਾਇਤੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਪੇਟੈਂਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਫੁਲਕਾਰੀ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੱਖਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਢਾਈ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਸ਼ੈਲੀ ਚ ਇਕ ਤ੍ਰਾਸਦੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸਮਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਲਗਭਗ 52 ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਹ ਰੂਪ ਲਗਭਗ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਿਆ। 2011 ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕੇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਫੁਲਕਾਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸੰਕੇਤ (ਜੀਆਈ) ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀਆਂ ਅਤੇ ਮੇਲੇ ਲਗਾ ਕੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਕਢਾਈ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਹੈਂਡੀਕਰਾਫਟ ਵਰਕਸ਼ਾਪ ਕੋਆਪਰੇਟਿਵ ਇੰਡਸਟਰੀਅਲ ਸੋਸਾਇਟੀ ਲਿਮਟਿਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1997 ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਸ਼ਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਲਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੈਰ-ਮੁਨਾਫ਼ਾ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ।

ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਘੱਟ ਮਿਹਨਤਾਨੇ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਵਿਕਲਪ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫੁਲਕਾਰੀ ਕਢਾਈ ਇੱਕ ਮਿਹਨਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਕਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦੀ ਹੈ। ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਸਖਤ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸ਼ਾਲਾਂ ਅਤੇ ਦੁਪੱਟੇ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਕੇ ਫੁਲਕਾਰੀ ਕਢਾਈ ਦੇ ਸ਼ਿਲਪ ਨੂੰ ਹੁਣ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸਲਵਾਰ ਕਮੀਜ਼ 'ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਵਾਇਤੀ ਦਸਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ। ਅੱਜ ਇਹ ਜੀਵੰਤ ਸਟਾਈਲ ਮਨੀਸ਼ ਮਲਹੋਤਰਾ ਵਰਗੇ ਕੁਝ ਮਸ਼ਹੂਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨਰਾਂ ਦੇ ਫੈਸ਼ਨ ਸ਼ੋਅ ਦਾ ਇੱਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਘਰੇਲੂ ਕਲਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਚ 'ਤੇ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਂਜ, ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕਢਾਈ ਵਾਲੀਆਂ ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ ਲਈ ਅੱਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਸਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਫੁਲਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਯੁੱਗ-ਪੁਰਾਣੀ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਇਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁਕਵੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।